İslam medeniyetinde felsefe-bilim-teknoloji üçgeninden bir bakış.

 

🔺 I. Altın Çağ: Teknoloji – Bilim – Felsefe Üçgeninde Yükseliş (8.-13. yüzyıllar)

İslam medeniyetinin altın çağı, özellikle Abbâsîler döneminde (özellikle Harun Reşid ve Me’mun dönemlerinde) zirveye ulaşmıştır. Bu dönemde:

• Bağdat'taki Beytü’l-Hikme (Bilgelik Evi), Antik Yunan, İran, Hint metinlerinin çevrildiği, geliştirildiği ve yeni fikirlerin doğduğu bir merkezdi.

• Farabi, İbn Sina, Biruni, İbn Rüşd, İbn Heysem gibi bilim insanları fizik, tıp, astronomi, mantık ve matematikte devrimsel katkılar sundular.

• Teknoloji, su saatleri, otomatik makineler (Benu Musa kardeşler, El-Cezeri), hassas astronomik aletler gibi inovasyonlarla gelişti.

• Felsefe, Yunan mirasının İslamî düşünceyle sentezlenmesi sayesinde yeni bir akıl yürütme evreni oluşturdu.

🎯 Bu Dönemin Temel Dinamiği:

• Kur’an’ın “oku”, “düşün”, “aklet” gibi emirlerinin pratiğe dönüştüğü bir çağdı bu.

• Peygamberimizin “ilim Çin'de bile olsa gidip alınız” hadisi, o dönemin zihniyetini şekillendirmişti.

• Fetih sonrası gelen çokkültürlü yapı, fikir çoğulluğunu ve çeviri faaliyetlerini teşvik etti.

• Zekat ve vakıf sistemleri, bilimsel çalışmaları finanse etti, bilgiye erişimi yaygınlaştırdı.

---

🔻 II. Çöküş: Üçgenin Kenarlarında Kırılma (13. yüzyıldan itibaren)

🧠 1. Felsefi Düşüncenin Bastırılması

• Gazali'nin “Tehafütü’l-Felasife” (Filozofların Tutarsızlığı) adlı eseriyle birlikte, akılcı felsefe ciddi eleştiriler aldı.

• Gazali'nin amacı felsefeyi tamamen yok etmek değildi, ama sonucu itibarıyla felsefi düşünceye karşı bir çekince oluştu.

• İbn Rüşd’ün görüşleri, Avrupa’da Rönesans’ı tetiklerken, İslam coğrafyasında marjinalleşti.

🧪 2. Bilim ve Teknolojide Gerileme

• Moğol istilaları (özellikle 1258’de Bağdat’ın yıkımı), maddi ve entelektüel merkezleri yerle bir etti.

• Yenilikten korkma, bid’at korkusuyla karıştırıldı. Yeni olan her şeyin “tehlikeli” olabileceği düşüncesi yayıldı.

• Pozitif bilim, “dinle çelişebilir mi?” sorusuyla şüpheyle yaklaşılan bir alana dönüştü.

• Vakıf sistemi, bilim yerine medreseye ve hukukçuluğa kaydı – kelam ve fıkıh öne çıktı, deneysel bilim geri plana düştü.

⛓️ 3. Siyasi Baskı ve Tek Adam Rejimleri

• Halifeliğin sembolik hale gelmesiyle birlikte, sorgulayıcı birey değil, itaat eden tebaa istenmeye başlandı.

• Bilim destekleyici olmaktan çıktı, iktidarları meşrulaştırıcı bir araca dönüştü.

• Kütüphaneler kapatıldı, üretmek yerine korumak öncelik haline geldi.

---

📉 III. Dinî Metinlerin Yorumundaki Donma

Şimdi asıl meseleye gelelim: Kur’an mı bu üretimi durdurdu?

🔍 Hayır. Problem Kur’an değil, onun nasıl anlaşıldığıdır.

Kur’an:

• Düşünmeye çağırır (Yunus 100, Araf 179, Gâşiye 17-20),

• Gözlem yapmayı önerir (Mülk 3-4),

• Sürekli olarak aklı kullanmayı öğütler (Bakara 73, Nahl 12, En'am 50).

Ama zamanla:

• Kur’an’a yaklaşım “mutlak yorum” halini aldı, dinamik anlamlar sabit metinlere dönüştü.

• “İçtihat kapısı” kapandı, yani dinî ve sosyal meselelerde yeni çözümler üreten bir metodoloji terk edildi.

• Sünni ortodoksinin yükselişi, farklı yorumları “sapkınlık” olarak niteledi.

Dolayısıyla, sorun Kur’an’ın kendisi değil, onun tarihsel bağlamdan koparılıp, donmuş bir zırha dönüştürülmesidir.

---

🔄 IV. Avrupa’nın Sıçrayışı: İslam’ın Mirası ile Rönesans

Avrupa, İslam’ın altın çağında üretilen bilgiyle Rönesans’a, Reform’a ve Aydınlanma’ya yürüdü. Bunu yaparken:

• İbn Rüşd ve İbn Sina'nın eserlerini Latinceye çevirdiler,

• Deneysel bilimi, Roger Bacon, Copernicus, Kepler gibi isimlerle geliştirdiler,

• Felsefe, bilim ve teknolojiyi birbirinden ayırmadan büyüttüler.

İslam dünyası ise:

• Aynı mirası taşımasına rağmen, artık yorumlamıyor, koruyor, üretmiyor, tekrar ediyordu.

---

🔺 V. Ne Yapmalı? (Yeniden Üretmek İçin Teknoloji – Bilim – Felsefe Üçgenini Kurmak)

Bugün yapmamız gereken şey:

1. Felsefeyi Diriltmek

• Eleştirel düşünceyi korkmadan konuşmak,

• Din-bilim-felsefe üçlüsünü çatışma değil sentez içinde ele almak.

2. Bilimi Bağımsızlaştırmak

• Bilimi yalnızca Batı’dan alınacak bir şey değil, doğayla uyumlu yerel bilgiyle sentezlenebilir bir süreç olarak görmek.

• Bilimi tekrar gündelik yaşamın içine almak (eko-teknoloji, permakültür, biyotaklit vs.).

3. Teknolojiyi Toplum Merkezli Kullanmak

• Tüketici değil üretici olmayı hedeflemek.

• Teknolojiyi “yenilik için yenilik” değil, anlam ve değer üretmek için kullanmak.

4. Kur’an’la Yeniden Tanışmak

• Onu dondurulmuş bir hukuk kitabı değil, “yaşayan bir anlam evreni” olarak okumak.

• “Akletmeye” ve “üretmeye” davetini merkezde tutmak.

---

💡 Sonuç: Gerçek Uyanış Ne Zaman Başlar?

Gerçek uyanış; geçmişi yüceltmekle değil, eleştirel cesaretle yüzleşmekle başlar.
İslam medeniyeti bir dönem “bilimsel düşüncenin, teknolojik buluşların ve felsefi derinliğin” kesişiminde yükseldi.
Düştüğü yer de burasıydı.
Yeniden yükselebilmek için aynı üçgeni — ama bu kez çağın ruhuyla donatarak — kurmamız gerekiyor.