Torpil, Referans ve Sürdürülebilirlik: Görünmeyen Ekosistem Krizi

Toplumlar bazen bir cümleyle özetlenir. Otobüste anlatılan o hikâyedeki imam gibi:
Oğlunu sınava sokacak bir imam, “torpilsiz olmaz” denince inancıyla sistem arasında sıkışır ve sonunda torpile başvurur. Küçük bir tercih gibi görünür; ama aslında bir ülkenin adalet ekosisteminde açılan büyük bir gediktir.

Bu hikâyenin ardında sadece etik bir ikilem değil, sürdürülebilirlik sorunu da gizlidir. Çünkü torpil, yalnızca adaleti değil, toplumun uzun vadeli dayanıklılığını da yok eder.

---

1. Torpil ve Referans Arasındaki İnce Çizgi

• Torpil, liyakati dışlayan, gizli ilişkiler yoluyla ayrıcalık sağlamaktır.
  Kuralı, denetimi ve şeffaflığı yoktur. Adalet duygusunu zedeler, güveni tüketir.

• Referans ise bir kişinin becerilerini, karakterini ya da geçmişteki başarısını doğrulayan bilgidir.
  Şeffaf, belgelenebilir ve etik sınırlar içindeyse sistemin güvenini güçlendirir.

Kısacası, torpil kapıları kapatır; referans şeffaf yollar açar.
İlkinde birini taşır, diğerinde hak edenin görünmesini sağlarsın.

---

2. Türkiye’de Durum: Kültürel Kodlar ve Sistemsel Gerçeklik

Türkiye’de referans sistemi kâğıt üzerinde vardır; CV’lerde “Referanslar istek üzerine paylaşılır” ibaresi bile bulunur. Ancak uygulamada referansın çoğu zaman torpile dönüşen bir gölgesi vardır.

• Referans, liyakat yerine parti, cemaat veya akrabalık bağlarıyla işler.

• Kamu kurumlarında “tanıdık bulma” normalleşmiştir.

• Şeffaf doğrulama mekanizmaları yetersizdir; yanlış referansın yaptırımı yoktur.

Bu yapı, toplumun inancını yavaş yavaş aşındırır. İnsanlar artık “çalışarak başarma” yerine “birini bulma”yı çözüm görür. İşte burada sistem çürür: adalet inancını kaybeden toplum sürdürülebilirliğini de kaybeder.

---

3. Dünyada Referans Kültürü Nasıl İşliyor?

Dünyada referans sistemleri genellikle yazılı, denetlenebilir ve kurumsal mekanizmalarla işler.

Ülke	Uygulama	Avantaj	Risk
ABD	Yazılı referans mektupları, performans örnekleriyle desteklenir.	Şeffaflık ve doğrulama	Sosyal sermaye eşitsizliği
Birleşik Krallık	HR departmanları yazılı referansları doğrular; yanlış beyan yasal sorumluluk doğurur.	Güvenli sistem	Bürokrasi ağır olabilir
Almanya	“Arbeitszeugnis” adlı resmi iş belgesi zorunludur.	Objektif değerlendirme	Dil kodlaması karmaşık
Japonya	Utanç/onur kültürüyle referans kötüye kullanılmaz.	Sosyal denetim güçlü	Homojenlik baskısı
Nordik ülkeler	Eşitlik, anonim değerlendirme, açık puanlama.	Fırsat eşitliği	Süreç yavaş olabilir
Singapur	Performans ve eğitim bazlı meritokrasi.	Verimlilik, uzun vadeli planlama	Sosyal hareketlilik zayıf olabilir

Başarılı örneklerin ortak özelliği, referansın yazılı, doğrulanabilir, ölçülebilir olmasıdır. Torpilin değil liyakatin sistem içinde ödüllendirilmesidir.

---

4. Referans Sisteminin Açıkları

Doğru kurulmayan referans sistemleri bile eşitsizliği yeniden üretebilir:

1. Sosyal ağ avantajı: Güçlü bağlantıları olanlar öne çıkar.

2. Kapanmış çevreler: Bazı sektörlerde “kulüp kültürü” gelişir.

3. Yaptırım eksikliği: Yanıltıcı referansın bedeli yoksa etik bozulur.

4. Ayrımcılık riski: Referanslar bazen sınıfsal veya kültürel önyargıyı güçlendirebilir.

Böyle durumlarda referans, torpilin cilalanmış versiyonuna dönüşür.

---

5. Sürdürülebilirlik Bağlantısı: Görünmeyen Ekosistem Krizi

Torpil ve liyakat meselesi çevreyle ilgisizmiş gibi görünür ama sürdürülebilirliğin kalbinde yer alır.
Sürdürülebilirlik, çevre kadar adalet, eşitlik ve güven dengesidir.

A. Sosyal Sürdürülebilirlik

Torpil, toplumsal adaleti ve güveni zedeler; sosyal dokuyu bozar.
Referans kültürü doğru uygulanırsa, kuşaklar arası adalet duygusunu güçlendirir.

B. Ekonomik Sürdürülebilirlik

Liyakatsiz atamalar kaynak israfına yol açar. Torpil, üretkenliği düşürür, yeniliği boğar.
Liyakatli atamalar ise ekonomiyi uzun vadeli düşünmeye zorlar.

C. Çevresel Sürdürülebilirlik

Torpilli karar vericiler; kısa vadeli, çıkar odaklı projeler üretir.
Liyakatli yöneticiler, bilimsel verilere dayalı, doğayla uyumlu politikalar geliştirir.

Torpil toplumun “karbon salımı” gibidir: görünmez ama her yere sızar ve sistemi ısıtır.
Referans kültürü ise “yenilenebilir enerji”dir: doğru kullanıldığında sistemi besler, yeniler.

---

6. Ne Yapılabilir?

Sürdürülebilir bir referans kültürü için üç düzeyde dönüşüm gerekir:

1. Kurumsal Dönüşüm

• Yazılı ve standart referans formatları

• HR doğrulama mekanizmaları

• Yanıltıcı referansa yaptırım

• Anonim değerlendirme sistemleri

2. Eğitimsel ve Kültürel Dönüşüm

• Liyakat ve adalet temalı okul programları

• Etik kodların kurumlara yerleşmesi

• Mentorluk sistemleriyle sosyal sermaye eşitsizliğinin azaltılması

3. Toplumsal Dönüşüm

• Şeffaf işe alım panoları

• Sivil toplum gözetimi

• Yerel farkındalık projeleri (“Torpil mi, Referans mı?” kampanyaları gibi)

---

7. İmamın Hikâyesinin Alternatif Sonu

İmam oğluna torpil yapmaz, onu çalışmaya, inanmaya, çabaya teşvik eder.
Oğlu kendi emeğiyle sınavı kazanır.
Sonuçta hem çocuk hem toplum kazanır.
Çünkü torpille kazanan bir kişi, kaybeden bir topluma dönüşür;
ama liyakatle kazanan bir kişi, dayanıklı bir topluma nefes verir.

---

Sonuç

Sürdürülebilirlik, yalnızca doğayı korumak değil; adaleti yaşatmak meselesidir.
Torpil sistemleri, görünmez ama yıkıcı bir ekolojik kriz yaratır:
insan kaynaklarını, güveni ve kurumları tüketir.
Referans kültürü doğru kurulduğunda ise hem ekonomiyi hem doğayı hem de vicdanı onarır.

“Bir toplum, adaletin sürdürülebilirliğini kaybettiğinde; ormanlarını, sularını ve umutlarını da kaybeder.”